Lokale partij kan impuls aan democratie geven

De negatieve oordelen die lokale politici van landelijke partijen in 2014 hadden over lokale partijen blijken misplaatst. Raadsleden van lokale partijen leggen accenten die net wat beter aansluiten bij mensen met weinig of geen politiek vertrouwen. Maar raadsleden van landelijke partijen hebben wel de potentie om daar ook aansluiting te vinden, als zij zich maar als ‘democratisch procesbewaker’ opstellen. Dat stelde politicoloog Hans Vollaard vrijdag in de eerste Jan van Zanen lezing in Den Haag.

Goede ondersteuning en positionering

Wat is de aantrekkingskracht van lokale partijen en hoe gaan zij te werk? Zorgt hun werkwijze ervoor dat mensen weer vertrouwen krijgen in de politiek? Over deze en andere vragen bogen Vollaard, universitair hoofddocent van de Universiteit Utrecht en medeauteur van het Lokaal Kiezersonderzoek,  en politicoloog Lisanne de Blok (ook Universiteit Utrecht) zich. De eerste hield vandaag de eerste Jan van Zanen lezing. Van Zanen heeft zich tijdens het voorzitterschap van de VNG namelijk ingezet voor een gelijk speelveld voor lokale partijen binnen de lokale politiek én binnen de vereniging. Lokale partijen ontvangen immers geen subsidie van de rijksoverheid, maar spelen, met een aandeel van 36 procent van de stemmen in gemeenten, wel een essentiële rol in de lokale democratie. Volgens hem verdient dat ook een goede ondersteuning en positionering.

'Dichtbij' in DNA

In zijn afscheidsinterview als VNG-voorzitter stelde Van Zanen dat de aanwezigheid van lokale partijen aangeeft dat landelijke partijen ‘het blijkbaar niet goed genoeg hadden gedaan’. Hij vond dat landelijke partijen nog wat van lokale partijen kunnen leren. Volgens Van Zanen onderscheiden lokale partijen zich doordat ze direct, verbindend en benaderbaar zijn. ‘Ze spreken de taal van de inwoners. “Dichtbij” zit in hun DNA’, aldus de Haagse burgemeester. Vollaard ging in zijn lezing in op de unieke aantrekkingskracht en werkwijze van lokale partijen. Met De Blok schreef hij al een essay met als centrale vraag of raadsleden van lokale partijen hun volksvertegenwoordigende rol anders en beter invullen dan raadsleden van landelijke partijen.

Geen mals oordeel

Het oordeel van veel lokale politici van landelijke partijen over lokale partijen was volgens een enquête in 2014 namelijk niet mals. Lokale partijen zouden niet beter weten wat er leeft onder de inwoners van een gemeente, niet beter in staat zijn lokale belangen te behartigen en er evenmin voor zorgen dat burgers beter betrokken zouden raken bij gemeentelijke politiek. Nog meer lokale partijen zou een slechte zaak zijn. Politici van lokale partijen zagen dat precies andersom. Om hun centrale vraag te beantwoorden keken Vollaard en De Blok vooral naar vertegenwoordiging als stijl. Volksvertegenwoordiging kun je zien als ‘contact tussen burgers en raadsleden’. Maar bij ‘vertegenwoordiging’ blijken mensen vaak te denken aan individuele belangenbehartiging. Lokale partijen blijken daar niet per se voorstander van. Zij laten zich vaker voorstaan op ‘ombudspolitiek’.

Ombudspolitiek behelst goede uitleg

Wie die term hanteert, komt al snel uit bij voormalig wethouder en huidig raadslid Richard de Mos van Hart voor Den Haag. Met zijn fractie heeft hij al heel wat praktische kwesties van individuele inwoners aangekaart. Volgens De Mos is ombudspolitiek niet een kwestie is van ‘u vraagt, wij draaien’. Een klacht hoeft volgens hem niet te leiden tot de oplossing van een probleem zoals een inwoner dat wenst. ‘Ombudspolitiek behelst volgens De Mos ook een goede uitleg van besluiten die ingaan tegen de wensen van een inwoner.’

Nuttige wegwijsfunctie

Juridische verwikkelingen rond hem deden de term ombudspolitiek echter geen goed. En dat is jammer, vindt Vollaard. ‘Voor heel wat inwoners is hun overheid onbegrijpelijk, om het met de voormalige Nationale Ombudsman te zeggen.’ Raadsleden kunnen een nuttige wegwijsfunctie vervullen wanneer individuele inwoners met praktische kwesties komen. ‘Bovendien bieden praktische kwesties inzicht in de vraag of uitvoering van gemeentelijk beleid wel goed gaat.’ Ombudspolitiek, de inzet voor praktische kwesties van individuele inwoners, kan volgens hem dus een waardevolle bijdrage aan lokale democratie zijn, maar wel omlijnd door een aantal democratische spelregels.

Vertrouwenspersoon

In politicologisch onderzoek worden er vier manieren van ‘vertegenwoordiging’ in de lokale politiek onderscheiden, zoals afspiegeling (staan voor de inwoners). Dat kan een weerspiegeling zijn op demografische kenmerken of op standpunten. Of vertegenwoordiging als ‘gaan voor de inwoners’: zich actief inzetten voor inwoners. Hierbij gaat het om focus en stijl. Focus gaat over de groep waarop de volksvertegenwoordiger zich richt. Stijl gaat over hoe het raadslid zich gedraagt. En daar worden drie stijlen onderscheiden. Ten eerste het raadslid als ‘vertrouwenspersoon’, waarbij het algemeen belang voorop staat en aan deskundigheid wordt gehecht. Het raadslid besluit naar eigen inzicht en de kiezer vertrouwt erop dat het gekozen raadslid handelt in het algemeen belang.

Democratische procesbewaker

De tweede stijl is de ‘partijganger’, een raadslid dat zich bij de besluitvorming laat leiden door de partijlijn. Anders dan bij de vertrouwenspersoon is een overeenkomst in standpunten van kiezer en het gekozen raadslid hier wel gewenst. En tot slot de ‘democratisch procesbewaker’. Het raadslid zet zich zoveel mogelijk in om alle betrokken inwoners en organisaties een stem te geven in het besluitvormingsproces en houdt zoveel mogelijk rekening met alle betrokken belangen bij de besluitvorming. Er zijn volgens Vollaard goede redenen om te verwachten dat bij deze drie stijlen lokale partijen anders en beter hun vertegenwoordigende rol invullen dan landelijke partijen.

Niet zoveel verschil

Is dat ook zo? In het Lokale Kiezersonderzoek en de Basismonitor Politieke Ambtsdragers was er de mogelijkheid om dezelfde vragen aan inwoners en raadsleden te stellen. Allereerst blijkt dat in 2019 het oordeel over de invulling van de volksvertegenwoordigende rol door raadsleden niet zoveel verschilt tussen raadsleden van lokale en landelijke partijen. Raadsleden van lokale partijen zijn een tandje minder tevreden dan raadsleden van landelijke partijen. Daarnaast zijn raadsleden van lokale partijen wat minder tevreden over specifiek de stijl van democratische procesbewaker dan hun collega’s van landelijke partijen.

Lokaal: afspiegeling belangrijk

Bij raadsleden van lokale partijen weegt afspiegeling mee in het oordeel over vertegenwoordiging door raadsleden, terwijl dat bij raadsleden van landelijke partijen niet het geval is. Bij raadsleden van landelijke partijen weegt de stijl van partijganger mee. Dat lijkt bij raadsleden van lokale partijen minder mee te spelen. Voor beide groepen geldt dat vooral de stijlen vertrouwenspersoon en democratische procesbewaker van belang zijn. Bij lokale raadsleden is de stijl van democratische procesbewaker van nog groter gewicht dan bij landelijke raadsleden. ‘Al met al zijn de verschillen tussen beide groepen raadsleden dus beperkt.’

Kiezers landelijke partij: partijganger belangrijk

Maar in hoeverre sluiten die wijzen van volksvertegenwoordiging aan bij die hun eigen kiezers van belang vinden? In hun algemene oordeel over raadsleden van volksvertegenwoordigers weegt bij kiezers van lokale partijen ‘afspiegeling’ mee. Dat is bij kiezers van landelijke partijen niet zo. De stijl van partijganger is bij kiezers van lokale partijen juist niet van belang, terwijl dat bij kiezers van landelijke partijen wel zo is. Zowel bij kiezers van lokale partijen als bij kiezers van landelijke partijen wegen de stijlen van democratische procesbewaker en vertrouwenspersoon het meest mee.

Partijen en kiezers 'matchen'

De belangrijkste conclusie is volgens Vollaard dat verschillen en overeenkomsten tussen raadsleden van lokale respectievelijk landelijke partijen goeddeels overeenkomen met de verschillen en overeenkomsten tussen kiezers van lokale respectievelijk landelijke partijen. ‘De verschillen tussen raadsleden en kiezers van beide groepen partijen zijn niet zo groot. Voor zover er verschillen zijn, sluiten de vertegenwoordigingsvoorkeuren van raadsleden van lokale partijen netjes aan bij hun eigen kiezers.’ Het zou volgens Vollaard kunnen dat lokale partijen met hun vertegenwoordigingswijze een deel van de kiezers met succes hebben weten aan te spreken.

Mensen met weinig politiek vertrouwen

Trekken zij zo dan ook meer mensen aan met geen of weinig vertrouwen in de politiek? Mensen met veel vertrouwen in de politiek geven gemiddeld een 6,2 voor het functioneren van raadsleden als volksvertegenwoordiger, terwijl mensen met weinig of geen vertrouwen in de politiek een 4,5 geven. Bij mensen met weinig of geen vertrouwen weegt in het oordeel over raadsleden als volksvertegenwoordiger ‘tevredenheid over afspiegeling’ mee, in tegenstelling tot bij mensen met meer vertrouwen. Mensen met weinig of geen vertrouwen vinden de stijl van de democratische procesbewaker het belangrijkst, terwijl mensen met meer vertrouwen juist de stijl van vertrouwenspersoon van groter belang vinden.

Goede aansluiting

Raadsleden van lokale partijen hechten, net als mensen met weinig of geen vertrouwen, belang aan afspiegeling van de bevolking in de gemeenteraad, aan de stijl van vertrouwenspersoon en vooral aan de stijl van democratische procesbewaker. Voor raadsleden van landelijke partijen wegen, net als voor mensen met weinig of geen vertrouwen, de stijlen van partijganger, democratische procesbewaker en vertrouwenspersoon mee. Zowel voor landelijke partijen als lokale partijen geldt dat ze goed aansluiten bij mensen met minder of geen vertrouwen. ‘Omdat lokale partijen echter het meest belang hechten aan de stijl van democratische procesbewaker, zou voorzichtig gesteld kunnen worden dat hun wijze van vertegenwoordiging beter aansluit bij de voorkeursstijl van mensen met weinig of geen vertrouwen.’

Impuls aan lokale democratie

Net als mensen met weinig of geen vertrouwen, willen lokale partijen vooral raadsleden die weten wat er leeft onder inwoners en lokale organisaties. Ze willen raadsleden die erop toezien dat er voldoende mogelijkheden zijn voor inwoners om mee te beslissen en dat de meningen van betrokken inwoners en organisaties in de gemeente worden meegewogen in besluitvorming, stelt Vollaard. ‘Met deze stijl van democratische procesbewaker kunnen lokale partijen een wezenlijke impuls aan lokale democratie geven.’ In aanbevelingen om politiek vertrouwen te versterken, komt regelmatig terug dat politiek en bestuur responsiever moeten zijn, benadrukt hij, dus dat politici en bestuurders meer en zichtbaarder moeten inspelen op zorgen en behoeften van inwoners. Als raadsleden responsiever optreden, kunnen ze daarmee ook het vertrouwen versterken onder mensen die nu nog weinig of geen politiek vertrouwen hebben. ‘Raadsleden van lokale partijen hebben met de stijl van democratische procesbewaker een recept in handen om lokale democratie succesvol te versterken.’

Lokale partijen leggen betere accenten

De conclusie is volgens Vollaard dat alle groepen inwoners en raadsleden die zijn onderzocht aan dezelfde vertegenwoordigingsstijlen het meest gewicht hechten: de vertrouwenspersoon en de democratische procesbewaker. Toch leggen raadsleden van lokale partijen accenten die beter aansluiten bij de vertegenwoordigingswijze die hun eigen kiezers én mensen met weinig of geen politiek vertrouwen belangrijk vinden. Raadsleden van lokale partijen vinden ‘afspiegeling’ van belang, net als hun kiezers en mensen met weinig of geen vertrouwen. En bij raadsleden van lokale partijen weegt de stijl van democratische procesbewaker het meest mee, net als bij hun eigen kiezers en mensen met weinig of geen vertrouwen.

Misplaatste oordelen

Lokale partijen geven slechts beperkt anders en beter invulling aan hun volksvertegenwoordigende rol dan raadsleden van landelijke partijen, stelt Vollaard. Op de onderzochte punten althans. ‘Deze conclusie betekent dat de negatieve oordelen die lokale politici van landelijke partijen in 2014 hadden over lokale partijen misplaatst zijn.’ Raadsleden van lokale partijen leggen immers accenten die net wat beter aansluiten bij mensen met weinig of geen politiek vertrouwen. Daarnaast verschillen de gewenste vertegenwoordigingswijzen van raadsleden van lokale respectievelijk landelijke partijen niet zozeer. ‘Dat betekent overigens ook dat raadsleden van landelijke partijen de potentie hebben om aansluiting te vinden bij mensen met weinig of geen politiek vertrouwen.’ Zeker met de stijl van democratische procesbewaker hebben raadsleden van lokale én landelijke partijen een recept in handen om lokale democratie te versterken. ‘De boodschap aan raadsleden is dus om vooral de volksvertegenwoordigende stijl van democratische procesbewaker op zich te nemen.’